นิราศ ภูเขาทองเป็นบันทึกการเดินทางของสุนทรภู่ จากกรุงเทพฯ ไปนมัสการพระเจดีย์ภูเขาทองที่พระนครศรีอยุธยา ขณะนั้นท่านบวชเป็นพระภิกษุที่วัดราชบูรณะราชวรวิหาร หลังจากพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ 2) เสด็จสวรรคต และพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จขึ้นครองราชย์เป็นรัชกาลที่ 3 นอกจากจะบรรยายความจงรักภักดีและความอาลัยในพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 2 แล้ว สุนทรภู่ยังได้ระบายความรู้สึกน้อยเนื้อต่ำใจในโชควาสนาที่ต้องตกอับไร้ญาติ ขาดมิตร จนต้องออกจากวัด เดินทางโดยเรือพายไปกับลูกศิษย์ สุนทรภู่ได้แต่งกลอนนิราศที่ใช้ภาษาเรียบง่าย แต่ไพเราะจับใจ พรรณนาความงามของธรรมชาติ ลักษณะภูมิประเทศ ตลอดจนศิลปะและวัฒนธรรมท้องถิ่นระหว่างการเดินทางตามลำดับ เมื่อไปถึงจุดหมายคือพระเจดีย์ภูเขาทองแล้ว ก็พรรณนาสภาพที่ทรุดโทรมของพระเจดีย์โดยละเอียด